Oświadczenie woli

Każdy z nas codziennie podejmuje jakieś decyzje oraz składa w związku z tym różne oświadczenia woli. Czynności te podejmowane są w bardziej lub mniej świadomy sposób, w sprawach bardziej doniosłych i tych dotyczących mniej istotnych kwestii. Związane są ze światem wirtualnym, jak i otaczającą nas rzeczywistością. Oświadczenia woli towarzyszą nam codziennie. A czy zdajemy sobie sprawę, że niejednokrotnie oświadczenia te mogą zostać uznane za nieważne? W niniejszym artykule postaramy się Państwu przybliżyć właśnie problematykę ważności składanych oświadczeń woli.

Co to jest oświadczenie woli? Jak może być wyrażone oświadczenie woli? Czy milczenie może zostać uznane za oświadczenie woli?

Definicja oświadczenia woli została zawarta w art. 60 k.c., zgodnie z którym z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej (oświadczenie woli).

Oświadczenie woli stanowi nieodzowny element czynności prawnej. Jest to zachowanie (postępowanie), które ma na celu wyrazić (uzewnętrznić) wolę wywołania konkretnych skutków prawnych. Co istotne, oświadczenie woli reguluje stosunki między osobami trzecimi. Tak więc osobiste postanowienie, oświadczenia wiedzy, czy też przejawy uczuć nie stanowią oświadczeń woli.

Oświadczenie woli może być wyrażone także przez czynności konkludentne (np. potakiwanie głową). Przy czym zamiar wywołania określonych skutków prawnych nie może budzić jakichkolwiek wątpliwości.

Artykuł 60 KC wyraża zasadę swobody formy, wedle której wola osoby skierowana na wywołanie zamierzonego skutku prawnego związanego z dokonywaną czynnością prawną, może być uzewnętrzniona w każdy dowolny sposób, ujawniający ją tak, że staje się dostatecznie zrozumiała dla adresata. W konsekwencji ujawnienie woli osoby dokonującej czynności prawnej może nastąpić także w sposób dorozumiany, przez jakiekolwiek zachowanie się, uzewnętrzniające tę wolę w sposób obiektywnie zrozumiały, które wyraża wolę wywołania skutków prawnych, objętych treścią czynności prawnej. Złożenie oświadczenia może być zarówno jednostkową czynnością, jak i całym procesem zachowań podmiotu składającego to oświadczenie, o ile w oparciu o całokształt okoliczności można podmiotowi składającemu oświadczenie przypisać zamiar wywołania określonych skutków prawnych, czyli gdy zachowanie to niesie za sobą określony komunikat mający wywołać skutki prawne (wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 22 lutego 2017 r., IV CSK 179/16).

Kiedy oświadczenie woli jest ważne i skuteczne ?

Co bardzo istotne, oświadczenie woli dla swej ważności musi być wyrażone swobodnie (bez przymusu), w sposób dostatecznie zrozumiały oraz „na serio”.

UWAGA: Co do zasady, milczenia nie uznaje się za oświadczenie woli. Niemniej istnieją od tej reguły wyjątki.

Dorozumiane złożenie oświadczenia woli przez określone zachowanie się konsumenta, zwłaszcza w postaci jego milczenia, może być uznane za oświadczenie woli tylko wtedy, gdy na to pozwala przepis prawa, strony się tak umówią oraz gdy stosunek umowny przedsiębiorcy z konsumentem ma być kontynuowany na takich samych warunkach, jak dotychczasowy, uzgodniony wcześniej między stronami, z zachowaniem ich równorzędności jako kontrahentów umowy (vide: wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 2 lutego 2017 r., I CSK 203/16).

Wady oświadczeń woli

1. Błąd – czym jest błąd? Kiedy można powołać się na błąd przy składaniu oświadczeniu woli?

Zgodnie z art. 84 § 1 i 2 k.c. w razie błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli. Jeżeli jednak oświadczenie woli było złożone innej osobie, uchylenie się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć; ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej.

Pojęcie „błędu” nie zostało zdefiniowane wprost w przepisach. Niemniej z ugruntowanego orzecznictwa wynika, iż błędem jest mylne wyobrażenie bądź też brak wyobrażenia co do treści składanego oświadczenia, jak i rzeczywistego stanu rzeczy. Innymi słowy błąd stanowi rozbieżność pomiędzy rzeczywistością, a jej odbiorem w świadomości osoby, która składa oświadczenie woli.

Aby błąd mógł stanowić wadę oświadczenia woli, muszą zostać spełnione łącznie dwie przesłanki: 1) błąd musi być istotny, 2) błąd musi dotyczyć czynności prawnej.

Błąd uznaje się za istoty wówczas, gdy uzasadnia on przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści (tak m.in. wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie – I Wydział Cywilny z dnia 30 marca 2016 r., sygn. akt: I ACa 956/15).

Jeżeli oświadczenie woli składane jest innej osobie przez osobę pozostającą w błędzie, wówczas muszą być spełnione dodatkowe kryteria z art. 84 § 1 k.c., a mianowicie: 1) adresat oświadczenia woli wywołał błąd u osoby go składającej (chociażby bez swojej winy); 2) adresat oświadczenia woli wiedział o błędzie; 3) adresat oświadczenia woli mógł z łatwością błąd zauważyć.

Skutek oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu: nieważność względna czynności prawnej, a więc do chwili złożenia przez osobę działającą pod wpływem błędu oświadczenia o uchyleniu się od skutków czynności prawnej, czynność pozostaje ważna i skuteczna. Uprawnienie do uchylenia się wygasa z upływem roku od wykrycia błędu (art. 88 k.c.).

2. Podstęp – czym jest podstęp? Kiedy można powołać się na podstęp przy składaniu oświadczenia woli?

Zgodnie z art. 86 § 1 k.c. jeżeli błąd wywołała druga strona podstępnie, uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu może nastąpić także wtedy, gdy błąd nie był istotny, jak również wtedy, gdy nie dotyczył treści czynności prawnej.

Dla uznania, iż w konkretnym wypadku zachodzi podstęp prawnie istotny muszą być spełnione kumulatywnie dwie przesłanki, a mianowicie:

a) podstępne wywołanie błędu przez autora podstępu;

b) złożenie oświadczenia woli pod jego wpływem przez drugą osobę (wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 23 marca 2000 r., sygn. akt: II CKN 805/98).

Skutek oświadczenia woli złożonego w wyniku podstępu: nieważność względna czynności prawnej, a więc do chwili złożenia przez osobę działającą pod wpływem błędu wywołanego podstępnie oświadczenia o uchyleniu się od skutków czynności prawnej, czynność pozostaje ważna i skuteczna. Możliwość uchylenia się od skutków oświadczenia woli istnieje w ciągu roku od dnia wykrycia błędu (art. 88 k.c.).

Ponadto, jak wskazał Sądu Najwyższy – Izba Cywilna w wyroku z dnia 9 września 2004 r., sygn. akt: II CK 498/03: (…) Powszechnie przyjmuje się, że działanie podstępne polega na świadomym wywołaniu u drugiej osoby mylnego wyobrażenia o rzeczywistym stanie rzeczy po to, aby skłonić ją do dokonania określonej czynności prawnej. Działanie podstępne jest zawsze naganne z punktu widzenia ocen etycznych, gdyż zakłóca w niedopuszczalny sposób proces decyzyjny innej osoby, doprowadzając tę osobę na podstawie zasugerowanych jej fałszywych przesłanek rozumowania do dokonania określonej czynności prawnej. Rodzaj użytych środków, gradacja winy czy złej woli osoby działającej podstępnie nie mają w tym wypadku doniosłości prawnej, liczy się tylko samo wprowadzenie w błąd, będące bezprawiem cywilnym (…).

3. Brak świadomości lub swobody – czym jest brak świadomości i swobody? Kiedy można powołać się na brak świadomości i swobody przy składaniu oświadczenia woli?

Zgodnie z art. 82 k.c. nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych.

Brak świadomości – występuje wówczas, gdy osoba składająca oświadczenie woli nie ma rozeznania, czy też możliwości rozpoznania znaczenia i zrozumienia swojego postępowania bądź też postępowania osób trzecich.

Brak swobody – występuje wówczas, gdy osoba składająca oświadczenie woli rozumie znaczenie swojego postępowania, niemniej przez negatywnie czynniki psychiczne ma wyłączoną możliwość nieograniczonego (nieskrępowanego) działania.

Czy choroba psychiczna zawsze powoduje nieważność oświadczenia woli?

Co do zasady u Klientów nie budzi większych wątpliwości, iż stanem wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli jest choroba psychiczna, choć i w tym przypadku nie jest to takie jednoznaczne. Wszystko zależy bowiem od rodzaju choroby, jej przebiegu, trwałości objawów (remisji), procesu leczenia (bądź jego braku), czy też stadium zaawansowania. Nie można zatem z góry przyjmować, iż osoby chore psychicznie, niedorozwinięte umysłowo bądź ubezwłasnowolnione, zawsze znajdują się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. W konkretnym momencie mogą oni bowiem działać z wystarczającym rozeznaniem.

Czy ciężka choroba może być podstawą stwierdzenia nieważności oświadczenia woli?

Należy mieć również na uwadze, że inna ciężka choroba, hipotermia, czy też skrajne wyczerpanie organizmu także mogą zostać uznane za taki stan. Innymi słowy, stany fizjologiczne, które w sposób istotny obniżają aktywność centralnego układu nerwowego, mogą uniemożliwiać złożenie ważnego oraz skutecznego oświadczenia woli. Niemożność swobodnego wyrażenia woli może dotykać również osobę znajdującą się w stanie ciężkiej choroby i skrajnego wyczerpania organizmu, która to osoba, nawet jeżeli zachowa świadomość, nie jest w stanie przeciwstawić swej rzeczywistej woli wpływom zewnętrznym i bezwolnie uczestniczy w czynnościach inicjowanych i kontrolowanych przez innych. (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku – I Wydział Cywilny z dnia 7 grudnia 2018 r., I ACa 650/18).

Warto w tym miejscu przywołać także jedno z orzeczeń Sądu Najwyższego, który wskazał, że stan wyłączający świadome i swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli musi wynikać z przyczyny wewnętrznej, umiejscowionej w samym podmiocie składającym oświadczenie woli, a nie okolicznościach zewnętrznych, w jakich osoba ta się znalazła. W konsekwencji stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, może być rozumiany tylko, jako stan, w którym możliwość wolnego wyboru jest całkowicie wyłączona, niezależnie od przyczyn anormalności stanu psychicznego. Natomiast sugestie osób trzecich nie wyłączają swobody powzięcia decyzji. W przeciwnym przypadku niemal każde oświadczenie woli byłoby dotknięte wadą wskazaną w art. 82 KC, rzadko bowiem człowiek działa całkowicie swobodnie. W konsekwencji, każdorazowo źródłem wady oświadczenia woli o której mowa w art. 82 KC są szczególne właściwości psychiki i procesu myślowego osoby składającej oświadczenie woli. Podmiot będący w stanie braku swobody rozpoznaje wprawdzie sens własnego lub cudzego działania, lecz pod wpływem negatywnego odziaływania pewnych czynników psychicznych następuje u niego wyłączenie możliwości kierowania swoim postępowaniem, w tym podejmowania swobodnej decyzji (postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 30 września 2022 r., I CSK 2212/22).

Brak świadomości lub swobody może mieć charakter stały bądź przemijający. W orzecznictwie istnieje rozbieżność co do tego, czy stan ten musi być całkowity i zupełny, czy też wystarczy, aby był na tyle znaczny, że w okolicznościach danej sprawy prowadzi do wady. Ponadto wystarczające jest zaistnienie jednej przesłanki, tj. braku świadomości albo braku swobody. Nie muszą one występować kumulatywnie.

Skutek oświadczenia woli złożonego w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli: nieważność bezwzględna czynności prawnej.

4. Pozorność – co to pozorność? Kiedy można powołać się na pozorność przy składaniu oświadczenia woli?

Zgodnie z art. 83 § 1 k.c. nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności. Pozorność oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność odpłatnej czynności prawnej, dokonanej na podstawie pozornego oświadczenia, jeżeli wskutek tej czynności osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że działała w złej wierze.

Pozorność występuje wówczas, gdy dochodzi do rozbieżności pomiędzy aktem woli a jej przejawem na zewnątrz, przy czym zamiarem obu stron jest, aby oświadczenie nie wywołało określonych skutków prawnych. Adresat oświadczenia ma nie tylko mieć świadomość co do pozorności, ale też musi to w pełni aprobować.

Pozorność może być zwykła (bezwzględna) albo kwalifikowana (względna). W pierwszym wypadku strony nie mają zamiaru wywołać żadnych skutków prawnych, a oświadczenie woli jest nieważne, a w drugim pod czynnością pozorną ukrywają inną, rzeczywistą czynność prawną i wtedy ważność oświadczenia woli ocenia się według właściwości tej czynności (uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 20 kwietnia 2012 r., sygn. akt: III CZP 10/12).

Skutek oświadczenia woli złożonego dla pozoru: nieważność bezwzględna czynności prawnej.

5. Groźba – czym jest groźba? Kiedy można powołać się na groźbę przy składaniu oświadczenia woli?

Zgodnie z art. 87 k.c. kto złożył oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, ten może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe.

Groźba – istnieje wówczas, gdy oświadczenie woli zostaje złożone w stanie obawy (lęku) wywołanego przez adresata bądź osobę trzecią, którzy chcąc zmusić do złożenia oświadczenia o danej treści zapowiadają użycie niekorzystnych dla oświadczającego środków w przypadku odmowy zrealizowania ich żądań. Innymi słowy osoba, która składa oświadczenie woli ma poprawne wyobrażenie o rzeczywistości, niemniej podejmuje czynność prawną wskutek wywołanej presji oraz wbrew swojej woli.

Z przepisu art. 87 k.c. wynika wprost, iż groźba musi być bezprawna. Bezprawność oznacza zapowiedź (groźbę) podjęcia działania sprzecznego z zasadami współżycia społecznego lub prawem. Za bezprawną uznaje się także zapowiedź podjęcia działania zgodnego z prawem, niemniej zmierzającego do osiągnięcia celu sprzecznego z obowiązującym porządkiem prawnym.

UWAGA: Groźby bezprawnej nie stanowi zapowiedź skorzystania z prawnie dopuszczalnych środków, np. skierowana do dłużnika zapowiedź wszczęcia egzekucji w przypadku zaniechania uregulowania wyegzekwowanego roszczenia.

Ponadto groźba musi być istotna (poważna), a więc musi w sposób uzasadniony wzbudzać u oświadczającego obawę, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe. Ocena ta winna być dokonywana w świetle okoliczności danej sprawy.

Powyższe przesłanki istotności oraz bezprawności muszą istnieć kumulatywnie (łącznie).

Zapowiedź najokrutniejszego nawet postępowania nie jest poważna, jeżeli w świetle zachodzących okoliczności wprowadzenie go w życie jest nieprawdopodobne lub wręcz niemożliwe. Poważna jest jedynie taka groźba, która stanowi realne, rzeczywiste niebezpieczeństwo – tak z punktu widzenia tego, czym się grozi, jak i możliwości realizacji (wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku – I Wydział Cywilny z dnia 3 czerwca 2015 r., I ACa 152/15).

Posługiwanie się groźbą samobójstwa w celu wymuszenia złożenia określonego oświadczenia woli stanowi groźbę bezprawną w rozumieniu art. 87 KC. (wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 18 lutego 1970 r., I CR 571/69).

Skutek oświadczenia woli złożonego po wpływem groźby: nieważność względna czynności prawnej, a więc do chwili złożenia przez osobę działającą pod wpływem groźby oświadczenia o uchyleniu się od skutków czynności prawnej, czynność pozostaje ważna i skuteczna. Uprawnienie do uchylenia się wygasa z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał (art. 88 k.c.).

Przeczytaj również:

Czym jest NDA?

Pozew o zapłatę – co to jest?

Co zwalnia z płacenia alimentów?