Ostatnia wola zmarłego

Jak stanowi art. 941 k.c. rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. Co do zasady, z treści testamentu musi wynikać jednoznacznie wola testowania, a więc fakt, iż testator chciał z własnej, nieprzymuszonej woli rozrządzić swoim majątkiem oraz mógł tego świadomie, swobodnie oraz samodzielnie dokonać. 

Niejednokrotnie jednak zdarza się, iż intencja spadkodawcy, czy też okoliczności sporządzenia testamentu budzą poważne wątpliwości.  Wówczas należy sięgnąć do jednej z podstawowych zasad prawa spadkowego, którą jest dążenie do poszanowania woli spadkodawcy. W myśl przywołanej zasady, ustalanie ostatniej woli zmarłego winna odbywać się nie tylko na podstawie zapisów widniejących w testamencie, zaś koniecznym pozostaje jak najwierniejsze odtworzenie tej woli zgodnie z rzeczywistą intencją zmarłego, co wymaga sięgania do różnych środków dowodowych. Ustalając więc ostatnią wolę spadkodawcy, należy brać pod uwagę także jego wypowiedzi, zachowania, czy też sposób postępowania oraz uwzględniać wszelkie okoliczności zewnętrzne, które istniały w momencie składania przez niego oświadczenia woli. Testament należy więc tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy (art. 948 § 1 k.c.). Natomiast, jeśli testament może być tłumaczony rozmaicie, należy przyjąć taką wykładnię, która pozwala utrzymać rozrządzenia spadkodawcy w mocy i nadać im rozsądną treść (art. 948 § 2 k.c.).

Jak napisać swoją ostatnią wolę? 

Ostatnią wolę wyrazić można na kilka różnych sposobów. Każdy z nich będzie uznawany za ważny i skuteczny, przy zachowaniu wymogów ustawowych oraz zaistnieniu konkretnych, wynikających z przepisów okoliczności. 

Możemy wyróżnić następujące rodzaje testamentów:

1. testamenty zwykłe: własnoręczny (holograficzny), notarialny, allograficzny (urzędowy);
2. testamenty szczególne: ustny, podróżny, wojskowy.

Przez wzgląd na bardzo rzadkie występowanie w praktyce testamentu podróżnego oraz wojskowego, w  niniejszym artykule skupimy się na szerszym omówieniu pozostałych form.

Testament własnoręczny (holograficzny) 

Niejednokrotnie w kancelarii pojawia się pytanie, czy testament spisany odręcznie będzie ważny? Odpowiedź na to pytanie brzmi: tak, pod warunkiem spełnienia poniższych wymogów.

Testament własnoręczny musi być sporządzony przez testatora pismem ręcznym w całości, podpisany przez niego w ten sam sposób (najlepiej pod treścią oświadczenia) oraz opatrzony datą. Brak daty nie skutkuje jednak nieważnością testamentu, pod warunkiem, że nie ma wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów (art. 949 § 2 k.c.).Testament własnoręczny można sporządzić w dowolnym miejscu oraz czasie. Niemniej warto mieć na uwadze, że za sporządzony własnoręcznie uznaje się także testament spisany za pomocą ust, protezy, czy też palców stóp, w szczególności, gdy dana osoba nie ma możliwości sporządzenia testamentu ręką (dłonią). Z kolei posłużenie się smartfonem, laptopem czy też tabletem, uniemożliwia takie przyjęcie, z uwagi na brak możliwości utrwalenia pisma naturalnym odciskiem ręki.

Zatem testament spisany odręcznie, przy zachowaniu powyższych wymogów, będzie jak najbardziej uznany za ważny.

Testament notarialny

Z testamentem notarialnym mamy do czynienia wówczas, gdy spadkodawca oświadczenie ostatniej woli złoży przed notariuszem. Jest to jedna z najbardziej preferowanych form rozrządzania majątkiem, także pod katem bezpieczeństwa prawnego. Jak bowiem wiadomo, przy formułowaniu treści testamentu spadkodawca uzyskuje poniekąd pomoc profesjonalisty (notariusza), co niejednokrotnie sprzyja unikaniu nieporozumień w zakresie skutków prawnych złożonego oświadczenia po śmierci testatora. 

Co ważne, przed sporządzeniem testamentu notariusz winien stwierdzić tożsamość spadkodawcy i ustalić, czy ma on zdolność do dokonania takiej czynności. Notariusz bada również, czy spadkodawca ma wolę testowania oraz czy tę wolę wyraża swobodnie oraz świadomie. Po ustaleniu tych okoliczności notariusz sporządza akt notarialny, odczytuje go i upewnia się, że testator rozumie znacznie aktu oraz że jest on zgodny z jego wolą. Z powyższych względów zdecydowanie ciężej podważyć ważność takiego testamentu. Niemniej, oczywiście nie jest to niemożliwe. Każda sprawa wymaga bowiem osobnego, dokładnego zbadania przez sąd. Zdarza się bowiem, że testamenty notarialne również posiadają błędy, czy też uchybienia skutkujące ich nieważnością. 

W orzecznictwie dopuszcza się m.in. sporządzenie testamentu notarialnego przez osobę głuchą lub niemą, pod warunkiem, że notariusz upewni się, że treść dokonanej czynności jest dokładnie znana i zrozumiała dla testatora. Jednocześnie fakt ten musi wynikać z treści sporządzonego przez notariusza dokumentu poprzez zamieszczenie na nim stosownej wzmianki w tym zakresie (tak m.in. uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 19 lipca 2001 r., sygn. akt: III CZP 36/01).

Testament allograficzny (urzędowy)

W myśl przepisu art. 951 § 1 k.c. spadkodawca może sporządzić testament również w taki sposób, że w obecności dwóch świadków oświadczy swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. 

Ta forma testamentu winna stanowić jednak alternatywę dla testamentów notarialnych. Została ona wprowadzona przede wszystkim po to, by umożliwić osobom, w których miejscu zamieszkania nie ma kancelarii notarialnych, testowanie przed osobą urzędową. Po złożeniu oświadczenia należy sporządzić stosowny protokół, który kolejno należy odczytać spadkodawcy, a po jego odczytaniu, testator, świadkowie oraz osoba urzędowa winni protokół podpisać. Jeżeli spadkodawca nie może protokołu podpisać, należy wskazać to w jego treści oraz podać przyczynę takiego stanu rzeczy.

Co ważne, obowiązek czuwania nad zachowaniem warunków formalnych testamentu spoczywa na osobie urzędowej. Osoba urzędowa zobowiązana jest odebrać oświadczenie ostatniej woli spadkodawcy w obecności jednoczesnej (co najmniej) dwóch świadków, a więc skontrolować, czy świadkowie ci są obecni przy dokonywaniu tej czynności (bez obowiązku ich organizowania), albowiem bez zachowania tego warunku testament allograficzny jest nieważny.

UWAGA: Katalog osób urzędowych wynikający z art. 951 § 1 k.c. ma charakter zamknięty. Złożenie zatem oświadczenia przed inną osobą, będzie skutkowało nieważnością testamentu. 

Protokolantem może być osoba urzędowa, świadek bądź też inna osoba przywołana do pełnienia tej roli. Protokół może przybrać dowolną zmaterializowaną postać (np. może być sporządzony przy pomocy maszyny do pisania, komputera), niemniej podpisy pod jego treścią muszą być obligatoryjnie złożone własnoręcznie. Odczytania protokołu może dokonać osoba urzędowa, jeden ze świadków bądź też protokolant. 

Osoby głuche bądź nieme nie mogą sporządzać takiego testamentu.

UWAGA: Wyrażenie ostatniej woli ustnie przez testatora oznacza, iż od testatora ma pochodzić decyzja odnośnie do tego, kogo chce on powołać w charakterze spadkobiercy czy też zapisobiorcy i czym chce rozrządzić, to jest całym majątkiem czy też tylko jego częścią. Oświadczenie zawierające te elementy musi być złożone przed osobą urzędową i przed przystąpieniem do spisywania treści testamentu alograficznego. Warunek pochodzenia oświadczenia od testatora nie jest więc spełniony, jeżeli dochodzi np. do odczytania projektu testamentu przez inną osobę nawet w sytuacji zaakceptowania tego projektu przez testatora (tak: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 5 listopada 2020 r., sygn. akt: II CSK 81/19).

Testament ustny – Czy testament może być ustny? Czy testament ustny jest ważny?

Często Klienci zastanawiają się, czy testament może być ustny oraz czy taki testament jest ważny. Odpowiedź na to pytanie jest analogiczna, jak w poprzednich przypadkach, a mianowicie: tak, testament może być ustny, pod warunkiem, że zostaną spełnione wymogi ustawowe oraz zaistnieją wynikające z ustawy okoliczności. Wówczas testament ustny będzie ważny. Należy pamiętać, że jest to testament szczególny, a więc nie może być sporządzony w dowolnych okolicznościach, a jedynie w tych wynikających wprost z przepisu. Nie można jednocześnie zapominać, iż w tym przypadku istnieją pewne ograniczenia czasowe.

Z brzmienia art. 952 § 1 – 3 k.c. wynika, że jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. W wypadku gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób stwierdzona, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.

Sporządzenie testamentu ustnego, jest możliwe więc wtedy, gdy:

• istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy

O wystąpieniu “obawy rychłej śmierci” nie musi decydować gwałtowne pogorszenie się stanu zdrowia spadkodawcy lub nowe prognozy wskazujące na jego rychłą śmierć. Obawa taka może także wystąpić w sytuacji, gdy stan zdrowia spadkodawcy stale, stopniowo i w sposób odczuwalny pogarsza się w związku z ciężką chorobą, która niechybnie prowadzi do nieodległej w czasie śmierci (tak: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 21 marca 2024 r., I CSK 2053/23).

Co istotne, obawa rychłej śmierci musi istnieć w chwili testowania.

Za zaistnienie przesłanki „obawy rychłej śmierci” uznaje się również m.in. wystąpienie poważnej, nieuleczalnej choroby (np. zaawansowane stadium nowotworu), której rokowania wskazują na duże prawdopodobieństwo zaistnienia w niedalekim czasie zgonu. Także podeszły wiek, jeżeli aktualna wiedza oraz doświadczenie życiowe, przy uwzględnieniu zindywidualizowanych cech organizmu spadkodawcy, pozwalają przyjąć, że wiek ten i aktualny stan zdrowia może skutkować jego bliską śmiercią. Należy mieć zatem na uwadze, że w przypadku obawy rychłej śmierci nie musi pojawić się nagła oraz niespodziewana okoliczność. Co do zasady nie można natomiast uznać, iż wystąpiła obawa rychłej śmierci, gdy testament ustny został sporządzony w okolicznościach zamiaru popełnienia samobójstwa. Zamiar samobójczy stanowi bowiem świadomy akt woli osoby, która po podjęciu takiej decyzji postanawia rozrządzić swoim majątkiem;

albo 

• wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu nie jest możliwe

lub

• wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest bardzo utrudnione

Ustawa w żaden sposób nie definiuje katalogu szczególnych okoliczności uniemożliwiających lub bardzo utrudniających zachowanie zwykłej formy testamentu, w związku z czym każdy przypadek wymaga indywidualnego podejścia oraz weryfikacji. Z doktryny wynika, że taką szczególną okoliczność może stanowić np. klęska żywiołowa, epidemia, wszelkie awarie, czy też działania wojenne dezorganizujące życie zbiorowe, a także niepełnosprawność, czy też nieumiejętność sporządzenia testamentu w zwykłej formie wynikająca z podeszłego wieku. Zatem muszą to być okoliczności wyjątkowe, niecodzienne oraz takie, których nie można uznać za powszechne, leżące zarówno po stronie spadkodawcy i związane z jego osobą, jak i związane z czynnikami zewnętrznymi, a więc niezależne od osoby testatora.

Reasumując, by testament ustny był ważny muszą zaistnieć łącznie 3 przesłanki:

1. obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo zaistnienie szczególnych okoliczności wyłączających możliwość zachowania zwykłej formy testamentu lub bardzo utrudniających zachowanie zwykłej formy testamentu;
2. ustne oświadczenie ostatniej woli przez spadkodawcę;
3. jednoczesna obecności co najmniej 3 świadków przy składaniu oświadczenia woli przez spadkodawcę.

Należy przy tym pamiętać o konieczności spisania, w dowolnej formie (pismo ręczne, komputer, tablet, smartfon) ostatniej woli spadkobiercy w sposób oraz terminie wynikającym z treści przywołanego powyżej przepisu (art. 952 § 2 i 3 k.c.), a mianowicie: Treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. W wypadku gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób stwierdzona, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.

UWAGA: Nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu:

1) osoba, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych;

2) osoba głucha, niewidoma lub niema;

3) osoba, która nie może czytać i pisać;

4) osoba, która nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament;

5) osoba skazana prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.

W jakich przypadkach testament jest nieważny?

Testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:

W stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli

Poprzez stan wyłączający świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli rozumie się brak zdolności psychicznych, niepoczytalność, brak zdolności do prawidłowego postrzegania swoich działań oraz rozumienia wynikających z nich konsekwencji, w szczególności konsekwencji prawnych.

Poprzez stan wyłączający swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli rozumie się stan skrępowania woli spadkodawcy w procesie decyzyjnym, jak i uzewnętrznienia woli. W ramach przykładu warto przywołać w tym miejscu postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 28 sierpnia 2020 r., II CSK 574/19, zgodnie z którym należy przyjąć, że choroba testatora i ogólny stan jego zdrowia, które doprowadziły do takiego osłabienia jego aktywności i siły woli, że nie jest zdolny, mimo posiadania świadomości, do przeciwstawienia się naciskom osób, bez których opieki nie może egzystować – wyłącza swobodę testowania.

Stan wyłączający swobodę i świadomość muszą wynikać przy tym z przyczyn wewnętrznych dotyczących spadkodawcy, nie zaś z sytuacji zewnętrznej;

Pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści

Pozostawanie pod wpływem błędu ma miejsce, gdy osoba składająca oświadczenie woli pozostaje w mylnym przekonaniu (wyobrażeniu) o rzeczywistym stanie rzeczy bądź nie ma takiego wyobrażenia, tj. nie ma pełnego oglądu rzeczywistości. Jest to więc różnica pomiędzy wolą a jej wyrażeniem, powstała wskutek mylnego wyobrażenia. Jedocześnie należy pamiętać, że błąd ten musi uzasadniać przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod jego wpływem, nie sporządziłby testamentu danej treści, a co za tym idzie błąd musi być błędem istotnym.

O tym, czy błąd spadkodawcy jest istotny decyduje ocena konkretnego wypadku, przy uwzględnieniu wszelkich okoliczności, dokonywana wyłącznie w kategoriach subiektywnych spadkodawcy (błąd powinien stanowić przyczynę sprawczą sporządzenia testamentu). Nie ma natomiast znaczenia na gruncie art. 945 § 1 pkt 2 k.c., czy spadkodawca oceniał dany stan faktyczny obiektywnie, czy też nie (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 października 2003 r., sygn. akt: III CK 325/02);

Pod wpływem groźby

Groźba, będąca przymusem psychicznym, może być wyrażona przez jakiekolwiek zachowanie, które ingeruje w swobodę testowania spadkodawcy poprzez wzbudzenie w nim uzasadnionej obawy, np. zapowiedź pobicia. Co istotne, w tym przypadku nie ma znaczenia czy groźba jest bezprawna, czy też stanowi działanie co do zasady zgodne z prawem (np. groźba wszczęcia postępowania egzekucyjnego wobec spadkodawcy, w związku z posiadanym zadłużeniem). Groźba ma mieć na celu skłonienie spadkodawcy do złożenia konkretnego oświadczenia woli, wskutek stworzenia u niego stanu zagrożenia.

UWAGA: Na nieważność testamentu z wyspecyfikowanych powyżej przyczyn nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku.

Podsumowując, rozrządzanie majątkiem na wypadek śmierci nie jest tak proste, dowolne oraz intuicyjne, jakby się mogło powszechnie wydawać. Stąd też warto mieć w tym zakresie kompleksową  wiedzę, by prawidłowo oraz zgodnie z prawem dokonać przedmiotowej czynności.

Przeczytaj również:

Dziedziczenie długów bez majątku – czy to możliwe?

Pozew o zapłatę – co to jest?

Czym jest powództwo przeciwegzekucyjne?