Dziedziczenie długów bez majątku – czy to możliwe ? Czy można odziedziczyć tylko same długi ? 

Co do zasady, odziedziczenie długów bez majątku jest możliwe. 

Taka sytuacja może mieć miejsce wówczas, gdy spadkobierca zdecyduje się przyjąć spadek po zmarłej osobie, która na dzień śmierci nie posiadała jakiegokolwiek majątku (aktywów), zaś była obciążona wyłącznie zobowiązaniami wobec podmiotów trzecich (np. niespłaconymi kredytami, pożyczkami). Niemniej zakres odpowiedzialności za te długi zależy od tego, czy spadkobierca zdecyduje się przyjąć spadek wprost, czy też z dobrodziejstwem inwentarza.

W momencie otwarcia spadku (tj. z chwilą śmierci spadkodawcy), spadkobierca ustawowy lub testamentowy nabywa spadek. Z tą chwilą spadkobierca nabywa wszystkie prawa i obowiązki majątkowe spadkodawcy. Nabycie to można uznać jednak za tymczasowe. Od wspomnianej chwili, spadkobiercę wiążą bowiem pewne terminy na podjęcie określonych działań związanych z procedurą dziedziczenia.

Między innymi spadkobierca, w terminie 6 miesięcy od chwili powzięcia wiedzy o tytule swojego powołania do spadku, musi zdecydować, czy spadek przyjmuje, czy też go odrzuca. 

Jeżeli spadkobierca zdecyduje się spadek przyjąć – wówczas musi zdecydować w jaki sposób, tj. czy przyjmuje spadek wprost, czy też z dobrodziejstwem inwentarza. 

Jeśli spadkobiercy zależy na przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, wówczas nie musi składać żadnego oświadczenia w przepisanym 6 – miesięcznym terminie, albowiem wraz z jego upływem takie przyjęcie nastąpi z mocy prawa, innymi słowy niejako z automatu. Jeżeli jednak spadkobiercy zależy na złożeniu oświadczenia o przyjęciu spadku wprost (co obecnie zdarza się bardzo rzadko), wówczas winien to uczynić przed upływem wspomnianego terminu. Podobnie w przypadku podjęcia decyzji o odrzuceniu spadku – niezłożenie oświadczenia w tym zakresie w ww. terminie 6 miesięcy, będzie skutkowało uznaniem, iż spadek został przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza. Odrzucenie spadku spowoduje natomiast, że spadkobierca straci prawa i obowiązki wchodzące w skład spadku i będzie traktowany tak, jakby nie dożył chwili otwarcia spadku.

Co ważne, dzięki nowelizacji ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny mającej miejsce kilka lat temu, z dniem 18 października 2015 r. nastąpiła bardzo ważna dla spadkobierców zmiana przepisu art. 1015 § 2 k.c. Do dnia wejścia w życie wspomnianej modyfikacji, niezłożenie przez spadkobiercę w powyższym terminie jakiegokolwiek oświadczenia dotyczącego spadku, prowadził do konieczności uznania, iż doszło do przyjęcia prostego, z tym zastrzeżeniem, że jeżeli spadkobiercą była osoba niemająca pełnej zdolności do czynności prawnych albo osoba, co do której istniała podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia, albo osoba prawna, brak oświadczenia spadkobiercy w terminie było jednoznaczne z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Od dnia 18 października 2015 r. brak oświadczenia spadkobiercy jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Bez wątpienia jest to korzystniejsze rozwiązanie dla spadkobierców. Przy czym, dotyczy to spadków otwartych najwcześniej w dniu wejścia w życie nowelizacji. Jeżeli zatem śmierć spadkodawcy nastąpiła przed 18 października 2015 r., wówczas zastosowanie znajdą przepisy sprzed nowelizacji. 

Dziedziczenie długów w świetle prawa – co oznacza?

Skutki prawne wynikające dla spadkobiercy z tytułu dziedziczenia, przy przyjęciu, iż spadek nie został przez niego odrzucony, różnią się w zależności od tego, czy przyjął on spadek wprost, czy też z dobrodziejstwem inwentarza.

Aktualnie, w związku z opisaną powyżej zmianą przepisów, niezłożenie oświadczenia w przepisanym terminie skutkuje przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. 

Co to oznacza ?

W przypadku przyjęcia spadku wprost (tj. bez ograniczenia odpowiedzialności za długi), po stronie spadkobiercy powstaje nieograniczona odpowiedzialność za długi spadkowe i obejmuje cały jego majątek osobisty. Oznacza to, iż spadkobierca uzyskuje wszystkie aktywa i pasywa wchodzące w skład spadku. Przykład: Jeżeli spadkodawca pozostawił po sobie majątek w wysokości 200.000,00 zł, zaś długi w wysokości 500.000,00 zł, spadkobierca jest zobowiązany spłacić cały dług, a więc wspomniane 500.000,00 zł.

W przypadku przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza (tj. z ograniczeniem odpowiedzialności za długi), po stronie spadkobiercy powstaje ograniczona odpowiedzialności za długi spadkowe. Jakkolwiek przedmiotowa odpowiedzialność również obejmuje cały majątek osobisty spadkobiercy, tak ogranicza się ona do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku. Oznacza to, iż spadkobierca otrzymuje wszelkie aktywa wchodzące w skład spadku oraz ograniczony zakres długów spadkowych. Sumą ograniczającą odpowiedzialność spadkobiercy jest zaś łączna wartość wszystkich aktywów należących do spadku. Przykład: Jeżeli spadkodawca pozostawił po sobie majątek w wysokości 200.000,00 zł, zaś długi w wysokości 500.000,00 zł, spadkobierca jest zobowiązany spłacić długi do wysokości 200.000,00 zł. Zatem spadkobierca przestaje odpowiadać za dług spadkowy, gdy górna granica jego odpowiedzialności ulega wyczerpaniu. Niemniej, aby do tego doszło, należy pamiętać o sporządzeniu spisu albo wykazu inwentarza.

Należy także mieć na uwadze, iż spadkobierca może złożyć oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku dopiero po śmierci spadkodawcy.

Czy odrzucenie spadku jest możliwe?

Odrzucenie spadku jest jak najbardziej możliwe, a czasem nawet wskazane, w szczególności, gdy w skład spadku wchodzą wyłącznie długi bądź przewyższają one majątek spadkodawcy.

Trzeba jednak pamiętać, iż oświadczenie w tym przedmiocie należy złożyć w terminie 6 miesięcy od dnia pozyskania wiedzy o tytule swojego powołania do dziedziczenia. Odrzucić spadek można zatem dopiero po śmierci spadkodawcy (co odróżnia tę czynność od zrzeczenia się spadku), na co zwrócono już uwagę powyżej. Jeżeli spadkobiercą jest osoba bliska spadkodawcy, najczęściej przyjmuje się, iż dniem w którym pozyskała ona wiedzę o tytule swojego powołania jest data śmierci spadkodawcy (chyba, że z przyczyn od siebie nienależnych nie dowiedziała się bądź nie mogła dowiedzieć się o przedmiotowej okoliczności w tym akurat dniu). Niejednokrotnie zdarza się, że osoba powołana do spadku od wielu lat nie utrzymywała ze zmarłym kontaktu, ani też z jego rodziną i najbliższymi znajomymi, zaś o śmierci dowiedziała się przypadkowo kilka miesięcy później. Termin sześciomiesięczny należy liczyć wówczas od tej daty, nie zaś od dnia śmierci. Podobnie w przypadku osób dziedziczących w dalszej kolejności – za moment ten uznaje się dzień, w którym dowiedzieli się oni, że osoby dziedziczące przed nimi odrzuciły spadek.

Oświadczenie o odrzuceniu spadku można złożyć przed dowolnym notariuszem, w formie aktu notarialnego (wybór osoby notariusza należy do spadkobiercy) bądź w sądzie rejonowym, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania lub pobytu składającego oświadczenie. Notariusz lub sąd niezwłocznie prześle oświadczenie, wraz z załącznikami, do sądu spadku. Oświadczenie może być również złożone w sądzie spadku w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku.

Uwaga: Z dniem 15 listopada 2023 r. notariusze zostali zwolnieni z obowiązku przesyłania do sądu spadku oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, jeżeli sporządzili i zarejestrowali akt poświadczenia dziedziczenia. 

Co równie ważne, odrzucenie spadku może następować wyłącznie zgodnie z kolejnością dziedziczenia. Odrzucony spadek przechodzi bowiem na osobę dziedziczącą w dalszej kolejności. Przykład: Jeżeli zmarł ojciec (a żyje jego jedyna córka i jej dzieci), w pierwszej kolejności spadek po nim musi odrzucić jego córka, a następnie wnuki (dzieci córki). Bez zachowania odpowiedniej kolejności w procedurze odrzuceniu spadku, dokonana czynność okaże się bezskuteczna.

Spadkobierca powołany do spadku zarówno z mocy testamentu, jak i z mocy ustawy może spadek odrzucić jako spadkobierca testamentowy, a przyjąć spadek jako spadkobierca ustawowy. Warto także pamiętać, że odrzucenia spadku nie można łączyć ze wskazaniem osoby, której ma on przypaść, albowiem taka czynność nie wywoła jakichkolwiek skutków prawnych.

A jak sytuacja kształtuje się, gdy chcemy przyjąć bądź odrzucić spadek w imieniu małoletniego dziecka? Jak wiadomo, dziecko samodzielnie takiej czynności dokonać nie może. Oświadczenie musi złożyć więc jego przedstawiciel ustawowy. Czy trzeba podejmować jakieś dodatkowe działania? Trzeba, ale nie w każdej sytuacji. W przypadku przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, nie ma konieczności uzyskiwania zezwolenia sądu opiekuńczego. Natomiast gdy w imieniu dziecka chcemy przyjąć spadek wprost lub go odrzucić, zezwolenie będzie wymagane. Ważne: odrzucenie spadku przez spadkobiercę, nie obejmuje jego zstępnych. Tak więc, jeżeli odrzucimy spadek we własnym imieniu i nie chcemy, aby nasze dziecko dziedziczyło, musimy dokonać kolejnej czynności – odrzucić spadek w imieniu naszego zstępnego.

Jak zrzec się spadku?

Klienci bardzo często posługują się pojęciem zrzeczenia się spadku, podczas, gdy tak naprawdę zależy im na jego odrzuceniu. 

Jedną z podstawowych różnic pomiędzy zrzeczeniem się, a odrzuceniem spadku jest moment dokonania poszczególnych czynności. Jak już zostało nadmienione w poprzedniej części niniejszego artykułu, odrzucić spadek można po śmierci spadkodawcy (jest to oświadczenie spadkobiercy składane przed notariuszem lub sądem). Zrzec się spadku można natomiast wyłącznie za życia spadkodawcy. Jest to umowa zawierana w formie aktu notarialnego pomiędzy spadkobiercą, a przyszłym spadkodawcą.

Zrzeczenie się spadku dotyczy wyłącznie spadkobrania ustawowego. Zatem w przypadku, gdy dana osoba, która zrzekła się spadku, zostanie powołana do niego na podstawie testamentu, musi pamiętać, by po śmierci spadkodawcy podjąć odpowiednie czynności, w szczególności, jeżeli będzie jej zależało na odrzuceniu spadku.

Zawarcie umowy skutkuje wyłączeniem spadkobiercy od dziedziczenia, które mogłoby nastąpić w przyszłości, tak jakby nie dożył on otwarcia spadku. A więc skutek jest analogiczny do tego uzyskiwanego wskutek odrzucenia spadku. Niemniej, w przeciwieństwie do oświadczenia o odrzuceniu spadku, zrzeczenie się dziedziczenia przez spadkobiercę obejmuje swym zakresem jego dalszych zstępnych (a więc jego dzieci, wnuki itd.). Zasada ta może zostać jednak zmodyfikowana przez strony umowy.

Możliwe jest także rozwiązanie umowy zrzeczenia się dziedziczenia. Aby to nastąpiło, spadkobierca oraz spadkodawca muszą zawrzeć przed notariuszem kolejną umowę, mocą której uchylą oni uprzednie zrzeczenie.

Jaka jest kolejność dziedziczenia długów?

Kolejność dziedziczenia ustawowego, wynika wprost z przepisów Kodeksu cywilnego i nie ma znaczenia co wchodzi w skład spadku.

Kształtuje się ono następująco:

1. 1. w pierwszej kolejności powołani do spadku są dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek;
   2. jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym;
   3. gdy spadkodawca nie miał zstępnych – powołani do spadku są jego małżonek i rodzice;
   4. jeżeli spadkodawca nie miał zstępnych i małżonka – cały spadek przypada jego rodzicom;
   5. gdy którykolwiek z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy;
   6. jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, ale pozostawił zstępnych, udział spadkowy, który by przypadał rodzeństwu, przypada jego zstępnym (podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy);
   7. w braku zstępnych spadkodawcy, jego rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych, cały spadek przypada małżonkowi spadkodawcy;

• w braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy, cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy;

• jeżeli któryś z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom;

• jeżeli dziecko któregokolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom;

• w braku dzieci i wnuków tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada pozostałym dziadkom;

1. w braku małżonka spadkodawcy i krewnych, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada tym dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku;
2. w braku małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu. Jeżeli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu.

Warto pamiętać, że jeżeli spadkodawca pozostawił testament, ma on pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym. Dopiero odrzucenie spadku przez spadkobiercę testamentowego, aktualizuje dziedziczenie w drodze ustawy. Przy ustalaniu kolejności dziedziczenia, należy uwzględniać umowy o ich zrzeczenie się. 

Procedura dziedziczenia nie zawsze jest prostą i łatwą drogą. Wielokrotnie wymaga dogłębnej analizy i podjęcia stosownych kroków, w czym bez wątpienia może Państwa wesprzeć na każdym etapie zespół profesjonalistów z naszej Kancelarii.

Przeczytaj również:

Podział majątku wspólnego po rozwodzie

Umowa użyczenia lokalu na działalność gospodarczą

Ile kosztuje zastępstwo procesowe w 2024 roku?