Przyznanie opieki nad dzieckiem ojcu

W przypadku, gdy rodzice zdecydują się definitywnie rozstać bądź też nie układają się pomiędzy nimi prawidłowo relacje, ojcowie bardzo często obawiają się o przysługującą im władzę rodzicielską, czy też konieczność rezygnacji ze wspólnego mieszkania z dzieckiem. W społeczeństwie istnieje bowiem dość powszechne przekonanie, że dziecko pozostaje przy matce. Czy jest to rzeczywiście słuszna teoria? 

Czy przekazanie opieki nad dzieckiem ojcu jest możliwe? W jakim przypadku? Czy dziecko zawsze zostaje przy matce?

Wbrew opinii publicznej, „przyznanie opieki” ojcu jest jak najbardziej możliwe oraz coraz częstsze. Niemniej, by taki stan rzeczy zaistniał, muszą pojawić się pewne okoliczności. 

W pierwszej kolejności warto wyjaśnić, że pod pojęciem opieki o której mowa w niniejszym artykule, należy rozumieć bezpośrednie sprawowanie władzy rodzicielskiej. Co do zasady, władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom. Każde z rodziców uprawnione oraz obowiązane jest zatem do wykonywania jej samodzielnie. Władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą oraz majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw (art. 95 § 1 k.r.o.). Natomiast jeżeli wymaga tego dobro dziecka, Sąd może orzec o zawieszeniu, ograniczeniu lub pozbawieniu władzy rodzicielskiej jednego bądź obojga rodziców. 

Podstawowe i najważniejsze kryterium stanowi zatem szeroko pojmowane dobro dziecka. Przedmiotowe pojęcie nie zostało zdefiniowane przez ustawodawcę, mimo, iż stanowi naczelną zasadę i podstawowe kryterium jakim zarówno rodzice, jak i sąd opiekuńczy winni się kierować przy rozstrzyganiu o sprawach małoletnich. Z orzecznictwa wynika, że dobro to obejmuje przede wszystkim uprawnienie do ochrony życia i zdrowia oraz wszelkich działań ze strony innych, które powinny zapewnić warunki do spokoju, prawidłowego, niezakłóconego rozwoju, poszanowania godności i udziału w procesie decydowania o jego sytuacji, przy jednoczesnym podkreśleniu, że jest to zbiór niewyczerpany (m.in. postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 24 listopada 2016 r., II CA 1/16).

A więc kiedy Sąd opiekuńczy zdecyduje się przekazać opiekę nad dzieckiem wyłącznie ojcu? 

Jeżeli sprawowana przez matkę opieka zagraża dobru dziecka, m.in. w przypadku braku zdolności wychowawczych (np. niedojrzałości emocjonalnej i życiowej matki, prowadzenia przez nią rozwiązłego oraz hulaszczego trybu życia, uzależnienia od alkoholu i innych środków odurzających, destrukcyjnego wpływu na dziecko), braku należytej dbałości o higienę małoletniego, zdrowe żywienie, jego rozwój fizyczny i umysłowy, prawidłowy ubiór. Warto mieć na uwadze, że wymienione powyżej przykłady mają charakter wybiórczy i nie stanowią katalogu zamkniętego. 

W jakich sytuacjach i w jaki sposób Sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej?

Jak już zostało powyżej wskazane, jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, każde z nich obowiązane oraz uprawnione jest do jej wykonywania. Władza rodzicielska przysługuje rodzicom od narodzin dziecka, aż po uzyskanie przez nie pełnoletniości. Sąd zobligowany jest do niezwłocznej ingerencji oraz interwencji w sprawy rodziny, jeżeli uzyska jakąkolwiek informację o zagrożeniu dobra dziecka. Zatem w razie pojawienia się takiego ryzyka, Sąd powinien wszcząć postępowanie z urzędu, nawet jeżeli nie został złożony żaden formalny wniosek w tym zakresie (art. 570 k.p.c.). 

Jak stanowi ustawa, władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny (art. 95 § 3 k.r.o.). Rodzice zobowiązani są w szczególności do troski o rozwój fizyczny i duchowy dziecka oraz przygotowania go należycie do pracy dla dobra społeczeństwa, adekwatnie do jego uzdolnień. Co więcej, na rodzicach ciąży obowiązek dostarczania dziecku środków utrzymania i wychowania, co do zasady do momentu kiedy nie będzie ono w stanie utrzymać się samodzielnie (obowiązek alimentacyjny).

Jeżeli któreś z obowiązków jest zaniedbywane przez danego rodzica, stanowi to podstawę do ograniczenia, zawieszenia, a nawet pozbawienia go władzy rodzicielskiej przez Sąd opiekuńczy. Oczywiście, jest to uzależnione od szeregu czynników, w tym okoliczności konkretnej sprawy, o czym szerzej postaramy się wyjaśnić w dalszej części artykułu.

OGRANICZENIE WŁADZY RODZICIELSKIEJ

Z brzmienia art. 109 § 1 k.r.o. wynika, że ograniczenie władzy rodzicielskiej może nastąpić w przypadku, gdy dobro dziecka zostanie zagrożone. Zagrożenie co do zasady winno dotyczyć istotnych spraw dziecka oraz przemawiać za celowością interwencji. Ponadto należy odróżnić ograniczenie władzy rodzicielskiej na podstawie art. 109 k.r.o. (a więc w przypadku zagrożenia dobra dziecka), od jej ograniczenia w oparciu o art. 58 § 1a (obligatoryjne orzekanie o władzy rodzicielskiej w sprawie o rozwód) bądź art. 107 k.r.o (dotyczącego orzekania o władzy rodzicielskiej rodziców żyjących w rozłączeniu).

Gdy Sąd zdecyduje o konieczności ograniczenia władzy rodzicielskiej, może w szczególności:

1) zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania, w szczególności do pracy z asystentem rodziny, realizowania innych form pracy z rodziną, skierować małoletniego do placówki wsparcia dziennego, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej lub skierować rodziców do placówki albo specjalisty zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń;

2) określić, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, albo poddać rodziców innym ograniczeniom, jakim podlega opiekun;

3) poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego;

4) skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi;

5) zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo w instytucjonalnej pieczy zastępczej albo powierzyć tymczasowo pełnienie funkcji rodziny zastępczej małżonkom lub osobie, niespełniającym warunków dotyczących rodzin zastępczych, w zakresie niezbędnych szkoleń, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej albo zarządzić umieszczenie małoletniego w zakładzie opiekuńczo-leczniczym, w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym lub w zakładzie rehabilitacji leczniczej;

6) powierzyć zarząd majątkiem małoletniego ustanowionemu w tym celu kuratorowi.

Użyte powyżej sformułowanie „w szczególności” nie jest przypadkowe. Oznacza to, że Sąd opiekuńczy ma możliwość wydać również inne zarządzenia, nieobjęte powyższym katalogiem, który ma charakter otwarty, a więc np. nakazać poddać dziecko badaniu krwi celem przeprowadzenia dowodów niezbędnych do postępowania o zaprzeczenie ojcostwa.

Umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej, uznawane jest za środek najpoważniejszy. Zarządzenie w tym zakresie winno zatem nastąpić, gdy inne środki przewidziane w art. 109 § 2 pkt 1–4 k.r.o. oraz formy pomocy rodzicom dziecka, które były uprzednio stosowane, nie usunęły stanu zagrożenia dobra dziecka. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy dobro dziecka rzeczywiście wymaga niezwłocznego przekazania go pieczy zastępczej (np. w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa, życia bądź zdrowia małoletniego).

Warto w tym miejscu przywołać także stanowisko Sądu Najwyższego z dnia 13 września 2000 r., II CKN 1141/00, zgodnie z którym: „Art. 109 § 1 KRO uzależnia ograniczenie władzy rodzicielskiej od przesłanki zagrożenia dobra dziecka. Ingerencja sądu na tej podstawie nie jest natomiast zależna od tego czy zagrożenie dobra dziecka zostało spowodowane zawinionym działaniem rodziców i nie ma represyjnego charakteru. Według powszechnego poglądu piśmiennictwa przedmiotu celem ograniczenia władzy rodzicielskiej jest ochrona dziecka lecz także niesienie pomocy rodzicom dla właściwego wykonywania tej władzy.”

Treść obowiązków i uprawnień małżonka, któremu wykonywania władzy rodzicielskiej nie powierzono, może więc – przykładowo biorąc – obejmować decyzje co do kwestii związanych ze zmianą miejsca pobytu dzieci, z organizowaniem ich wypoczynku i wczasów, ich leczeniem, z wyborem szkoły, nauką pozaszkolną, zasadami wychowania, kierunkiem i zakresem wykształcenia, praktyką zawodową, wyborem zawodu itd. (uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 1968 r., III CZP 70/66).

ZAWIESZENIE WŁADZY RODZICIELSKIEJ

W razie przemijającej przeszkody w wykonywaniu władzy rodzicielskiej, sąd opiekuńczy może orzec jej zawieszenie. Zawieszenie władzy rodzicielskiej nie oznacza jej pozbawienia, niemniej skutkuje niemożliwością jej wykonywania przez danego rodzica lub rodziców (a więc w skutkach jest tożsame z instytucją pozbawienia władzy rodzicielskiej).

Podobnie jak w przypadku ograniczenia władzy rodzicielskiej, jej zawieszenie może zostać orzeczone w stosunku do jednego bądź obojga rodziców, a ponadto jest niezależne od przypisania rodzicom winy. Jeżeli zawieszenie dotyczy obojga rodziców bądź rodzica, któremu jako jedynemu przysługuje władza, należy dziecku ustanowić opiekę prawną.

Za przemijającą przeszkodę, która musi zaistnieć po stronie rodziców lub jednego z nich, należy uznać taką, co do której można przewidywać, że przestanie istnieć w niedługim czasie, co do zasady możliwym do oszacowania i przewidzenia. I tak za przemijającą przeszkodę uznaje się m.in. poważną chorobę, długi wyjazd zagraniczny rodzica, skutkujący zerwaniem bądź poważnym ograniczeniem kontaktów z drugim z rodziców. Z powyższego wynika, iż zawieszenie władzy rodzicielskiej następuje, gdy całkowicie niemożliwym jest jej wykonywanie przez rodzica/rodziców, przy czym okoliczności uniemożliwiające wykonywanie władzy mają charakter przemijający.

Sformułowanie „sąd opiekuńczy może orzec” (nie zaś „orzeka”) również nie jest przypadkowe, gdyż poza przesłanką przemijającej przeszkody, sąd kierując się dobrem dziecka uwzględnia i ocenia celowość zastosowania tego instrumentu. 

Zawieszenie uchyla się, gdy jego przyczyna odpadnie (art. 110 § 1 i 2 k.r.o). 

Reasumując, zawieszenie władzy rodzicielskiej nad dziećmi dopuszczalne jest wtedy, gdy rodzice, którzy chcą sprawować władzę rodzicielską nie sprawiają jej wobec istniejących w tym względzie przemijających przeszkód, którym przeciwstawić się nie mogą (vide: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 8 października 1964 r., II CR 418/64).

POZBAWIENIE WŁADZY RODZICIELSKIEJ

Jeżeli władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeśli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka, sąd opiekuńczy pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej. Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być orzeczone także w stosunku do jednego z rodziców. Sąd może pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej, jeżeli mimo udzielonej pomocy nie ustały przyczyny zastosowania art. 109 § 2 pkt 5 k.r.o., a w szczególności gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem. W razie ustania przyczyny, która była podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej, sąd opiekuńczy może władzę rodzicielską przywrócić (art. 111 § 1, 1a oraz 2 k.r.o.).

Pozbawienie władzy rodzicielskiej uznaje się za najbardziej ingerującą w tę sferę, niemniej nie musi być poprzedzone innymi zarządzeniami ograniczającymi. Oznacza to, że przed pozbawieniem władzy rodzicielskiej nie musi być ona w pierwszej kolejności ograniczona bądź zawieszona. Każda sytuacja wymaga jednak dokładnego przeanalizowania przez doświadczonego pełnomocnika. 

Co ważne, a o czym Klienci najczęściej nie wiedzą, w przypadku pozbawienia władzy rodzicielskiej nie wygasa obowiązek alimentacyjny rodziców wobec dzieci, ani też nie ma to wpływu na realizację kontaktów pomiędzy rodzicem a małoletnim. Ponadto, zostają zachowane zasady dziedziczenia (wyjątek – np. przysposobienie dziecka, uznanie za niegodnego dziedziczenia).

Pozbawienie przez Sąd władzy rodzicielskiej nastąpi, gdy:

1. zaistnieje trwała przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej – za trwałą przeszkodę należy uznać taką, która zgodnie z rozsądnym przewidywaniem będzie utrzymywała się przez bardzo długi czas, którego najczęściej (choć nie zawsze) nie da się oszacować bądź określenie jego trwania będzie bardzo utrudnione (np. odbywanie wieloletniej kary pozbawienia wolności, zaginięcie rodzica, umieszczenie rodzica w zakładzie leczniczym z uwagi na towarzyszącą mu nieuleczalną chorobę). Trwała przeszkoda ma charakter obiektywny i nie musi być zawiniona przez rodzica/rodziców. Jeżeli zaistnieje, wówczas Sąd obligatoryjnie pozbawi rodzica/rodziców władzy rodzicielskiej;
2. dojdzie do nadużycia przez rodzica/rodziców władzy rodzicielskiej lub nastąpi rażące zaniedbanie przez nich obowiązków względem dziecka – jakkolwiek z treści przepisu wynika, iż zaniedbanie musi mieć charakter rażący (poważny), tak dopuszcza się pozbawienie władzy rodzicielskiej także wtedy, gdy zaniedbanie nie ma rażącego charakteru, natomiast jest uporczywe oraz nieprawidłowe. Wśród takich nadużyć lub zaniedbań wskazać należy m.in.: uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych, wychowywanie dziecka we wrogości do drugiego rodzica, stosowanie kar cielesnych, znęcanie się fizyczne bądź psychiczne nad małoletnim, nadużywanie alkoholu, prowadzenie rozwiązłego trybu życia. W przypadku zaistnienia ww. nadużyć lub rażącego zaniedbywania obowiązków względem dziecka, Sąd obligatoryjnie pozbawi rodzica/rodziców władzy rodzicielskiej;
3. przyczyny umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej mimo udzielonej rodzicom pomocy nie ustaną, w szczególności, gdy rodzice trwale nie interesują się małoletnim – wówczas Sąd rozważa, czy dobro dziecka nie wymaga pozbawienia władzy rodzicielskiej w miejsce dotychczasowego jej ograniczenia. Tak więc Sąd nie musi wówczas obligatoryjnie orzekać o pozbawieniu rodzica/rodziców władzy rodzicielskiej, niemniej winien to uczynić, jeżeli okaże się, że dobro dziecka tego wymaga.

W postanowieniu SN z 7.09.2000 r., I CKN 931/00, LEX nr 1166290, wskazano, że nadużywanie władzy rodzicielskiej zachodzi także wówczas, gdy postępowanie rodzica obiektywnie wywiera destrukcyjny wpływ na proces wychowania i rozwoju psychicznego dziecka, choćby nie było to związane z subiektywnym, negatywnym nastawieniem rodzica wobec dziecka. Orzeczenie zapadło w sprawie, w której kilkakrotnie karany ojciec dziecka wielokrotnie pod wpływem alkoholu powodował awantury oddziałujące negatywnie na stan psychiczny dziecka i wywołujące u niego reakcje nerwicowo-lękowe oraz poczucie destabilizacji i zagrożenia. Mimo że postępowanie ojca nie było skierowane bezpośrednio wobec dziecka, zostało ocenione jako skrajnie niewłaściwe w zakresie ciążącego na nim obowiązku wychowania i jako takie ocenione zostało jako nadużycie władzy rodzicielskiej. Jak się wydaje, przywołany przypadek można postrzegać raczej w kategoriach rażącego zaniedbania obowiązku stwarzania dziecku właściwych wzorców osobowych w ramach obowiązku wychowania dziecka, które to zaniedbanie również uzasadnia pozbawienie władzy rodzicielskiej. (A. Pośpiech [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz aktualizowany, red. M. Fras, M. Habdas, LEX/el. 2023, art. 111.).

Podobnie jak w przypadku ograniczenia oraz zawieszenia władzy rodzicielskiej, odpadnięcie przyczyny, stanowiącej podstawę jej pozbawienia, może skutkować przywróceniem przez Sąd władzy rodzicielskiej. Co istotne – Sąd może wszcząć z urzędu postępowanie o przywrócenie władzy rodzicielskiej.

W przypadku pozbawienia jednego z rodziców władzy rodzicielskiej, drugi z nich może samodzielnie podejmować wszelkie decyzje dotyczące spraw dziecka (m.in. wybór szkoły, leczenia, wyjazdu za granicę, wydanie dokumentu paszportowego), co niejednokrotnie stanowi znaczne ułatwienie w codziennym funkcjonowaniu.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej może zostać orzeczone także w wyroku ustalającym pochodzenie dziecka (art. 93 § 2 k.r.o.).

Pozbawienie władzy rodzicielskiej, jej ograniczenie bądź zawieszenie może być orzeczone także w wyroku orzekającym rozwód, separację albo unieważnienie małżeństwa. Zawarcie w wyroku rozwodowym rozstrzygnięcia w przedmiocie władzy rodzicielskiej jest bowiem obligatoryjne. Z art. 58 § 1 k.r.o. wynika jednoznacznie, iż w wyroku orzekającym rozwód sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków. 

Nie można jednocześnie pomijać, iż sąd w wyroku ustalającym pochodzenie dziecka może orzec o zawieszeniu, ograniczeniu lub pozbawieniu władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców, jeżeli wymaga tego dobro dziecka (art. 93 § 2 k.r.o.).

W przypadku jakichkolwiek wątpliwości bądź potrzeby uzyskania pomocy, serdecznie zapraszamy do kontaktu. Zespół kancelarii posiada bogate doświadczenie w sprawach rodzinnych, co z całą pewnością pozwoli udzielić Państwu kompleksowego wsparcia.

Przeczytaj również:

Dziedziczenie długów bez majątku – czy to możliwe?

Ile trwa rozwód bez orzekania o winie?

Czym jest umowa NDA?